Kunstenaars kunnen juist nu, in het coronatijdperk, door middel van hun vak de wereld helpen kantelen. Van ego naar eco. Van individu naar samen. Ik heb dit proberen te duiden in een long read over de kunststroom Dada dat honderd jaar geleden tijdens een crisis (de eerste wereldoorlog) ontstond in relatie met de door velen zo gewenste kanteling van nu.
Schrijver en organisatieadviseur Matthieu Weggeman introduceerde een flinke tijd geleden de samenstelling Dadaviseur. Want wat een dadaviseur voor een organisatie betekent is anders dan wat een consultant doet. Hij combineerde op een verrassende manier de kunststroming Dada met het woord adviseur. (Dadaviseren, Eindhoven, ISBN 90-386-0315-0, 1996). Toen ik het paper van Weggeman over dadaviseren rond de milleniumwisseling ontdekte merkte ik dat de manier van werken van een dadaviseur als een handschoen aansloot op mijn adviespraktijk. Als kunstkenner, designer, schrijver en spraakmaker zet ik kunst en kunstbeoefening in als middel bij processen vaak bij de zoektocht van bedrijven naar ‘beter’. Ik noem mezelf sindsdien Dadaviseur en Kanteldenker.
Dada als beweging
Dada is een culturele beweging beweging die honderd jaar geleden ontstond en het idee over kunst dramatisch kantelde. Rond de twintiger jaren van de vorige eeuw was zij op haar hoogtepunt. Dadaïsten hielden zich bezig met kunst, dichtkunst, theater en grafisch ontwerp. Ze toont verwantschap met het nihilisme door het opzettelijk ondergraven van geaccepteerde standaarden en mensen te laten nadenken over actuele onderwerpen in die tijd. Ondanks de korte tijd dat de beweging er was is haar invloed groot geweest. Dada is uit een Frans woordenboek geprikt. Het betekent speelgoedpaardje, en figuurlijk stokpaardje.
Dada: de schrik van den clubfauteuil-bourgeois, van den kunstcriticus, van den artist, van den konijnenfokker, van den hottentot, – van wien al niet.
Circulaire Kunst en Dada
We zijn nu honderd jaar verder. Dadaïsten maakten toen al voornamelijk van bestaand materiaal en voorwerpen. Zij maakten er net iets anders van dan de oorspronkelijke functie, bedoeling of hoedanigheid. Vanuit het tijdsbeeld van nu was het een van de eerste uitingen van Circulaire Kunst. Hoe prachtig als je dat nu opnieuw ziet gebeuren. Passend bij onze moderne tijd met de nodige uitdagingen rondom klimaat en het opraken van fossiele bronnen. Kunstenaars, filosofen, designers, ingenieurs, wetenschappers en architecten zoeken elk op hun manier zoeken naar een nieuw evenwicht tussen originaliteit en duurzaamheid. Dáár bevindt zich op dit ogenblik het ware creatieve potentieel, en een nieuwe toekomst vorm gegeven.
Call to action
Ik zie veel creatieven of makers met een boodschap en vooral een call to action. Deze makers hebben, observeer, een vergelijkbare boodschap aan deze wereld als Dada dat honderd jaar geleden had. Toen ging het over het voor gek verklaren van de oude systemen, nu gaat het veelal over het kantelen naar een nieuwe wereld, naar andere systemen. Er ontstond de Nederlandse beweging Wendingen. En nu zie je de kanteling. We weten nu dat het anders moet en ook anders kan. En de coronacrisis helpt een handje bij die bewustwording. De SDG-doelen bieden creatieven de onderlegger voor verandering. Wereldwijd. Waar de SDG-doelen voorheen een elitaire discussie leek, daalt het nu af in de reële wereld en worden ze door allerhande organisaties, stichtingen én kunstenaars opgepakt. Greta Thunberg en Extension Rebellion hebben vorig jaar al momentum gekregen.
Van homo economicus naar het nieuwe moraal
En let maar op, kunstenaars zijn meester in veranderen van de homo economicus in mensen die welzijn voor welvaart laten gaan. Er ontstaan community art projecten all over the world. Kunstenaars maken de laatste tijd weer verbinding met de natuur, de bron voor verbetering zit diep in onszelf. Kunstenaars zijn meer dan ooit bezig met deze doelen. Met de ongelijkheid tussen man en vrouw. Met onderwijs aan jonge meiden in Afrika, met projecten rond plastic vervuiling (zie de reusachtige walvis gemaakt van plasticflessen), over het gevecht tegen slavernij, het opgebruiken van fossiele grondstoffen, de verandering in ons consumptiegedrag, het leven onder water, onze rechtstaat en het vechten tegen fake-nieuws. Juist de moderne kunstenaar vindt in de SDG-goals het fundament voor een wereld zonder onrecht. Spiritueel, ecologisch en sociaal. Kunstenaars voelen een morele verplichting en kunnen als geen ander wantoestanden aan de kaak stellen. Zelfs in moderne dictaturen.
Nieuwe allianties vormen
Voor de kunstenaars is het nu de uitdaging om met die creatieve geesten allianties aan te gaan, zonder daarbij hun eigen kunstpraktijk te verloochenen. Goede voorbeelden zijn Daan Rosegaarde, Steven Low Impact Man Vromman, VonWong en de jonge ecologische kunstenaarsbeweging CitySenses en hun Circulaire Kunst waar ik onderdeel van mag zijn.
Bekende dadaïsten
Een van de eerste Dadaïstische kunstwerken is het bekende fietswiel van beroemd kunstenaar Marcel Duchamp. Het zijn zogeheten ‘Readymades’, die ontstaan vanuit hergebruik van bestaande producten. Graficus, fotograaf en filmer Man Ray richtte in New York met Duchamp de kunststroom Dada op. Theo van Doesburg hield in Nederland Dada tournees. Hij was ook onderdeel van de beweging Wendingen dat een maandelijks blad uitgaf, waar vooral ook architecten een rol bij speelden. De wereld had een kanteling nodig. Dichters, kunstenaars en piano begeleidden de tournee. Dadaïsten wezen het bestaande systeem af en werkten als anarchistische kunstenaars naar nieuw soort constructies, zoals de Nederlandse stroming De Stijl. Dat was voornamelijk als morele uitlaatklep vanwege de verschrikkingen rond eerste wereldoorlog en de schijnwaarden uit die tijd. Dada werd de uitvinder van de absolute artistieke vrijheid en de verdere evolutie van conceptuele kunst. De kunstvormen die de Dadaïsten gebruikten waren disciplinaire assemblages met theater, beeldende kunst, collages, muziek en gedichten. Dada als kunststroom wil clichés vermijden en een kunststroming zijn die jezelf kon vrij maken.
Nu honderd jaar later ontstaat het Neo-Dadaïsme
Nu, precies honderd jaar later zie je in de wereld een Neo-Dadaïstische stroming ontstaan van schrijvers, creatieven en kunstenaars die, net als toen (rond de eerste wereldoorlog), aangezwengeld door de uitdagingen van de nieuwe tijd hierin een ‘tegenbeweging’ vinden. De ecologische ramp, het tekort aan fossiele en natuurlijke grondstoffen, de opkomst van populisten en fake nieuws, de klimaatdiscussie en vervuiling, de grote inkomensverschillen en gezondheid, verstedelijking en voedselvoorziening en uiteindelijk de macht van de grote corporates (de 1%) en de macht van landen als Amerika, Europa en China. De Club van Rome heeft al decennia geleden onze verslaving aan groei, expansie een radicaal halt willen toeroepen (1972). Pas nu merken we waarom dat zo noodzakelijk is. Ook kunstenaars waren in de jaren ’70 en ’80 verslaafd aan groei en reizen over de wereld. De eerste aanzetten zijn er. Groepen kunstenaars die zich bezighouden met de sustainable development goals van de Verenigde Naties. Zeventien doelen voor een betere wereld. Van onderwijs voor iedereen tot leefbare steden.
Dadaïst kan men niet worden, slechts zijn.
Dadaviseren
De dadaviseur, in de ogen van Weggeman, heeft andere talenten dan de coach of organisatieadviseur. Hij onderscheidt ten eerste drie soorten interventies. A. mono paradigmatisch adviseren. Eendimensionaal en probleem helpen oplossen. B. Multi paradigmatisch adviseren, een kaderverruimende wijze van oplossen, vanuit twee dimensies en C. meta paradigmatisch of persoonsontwikkelend adviseren. Vanuit de derde dimensie. De laatste wijze richt zich volgens Weggeman op het denken van de persoon, de fixaties en onthechten om tot nieuw denken te komen. Het is als het ware een drieluik van verdiepen, verbreden en verschuiven. De dadaviseur heeft ervaring met alle drie de dimensies.
Holisme
De complexiteit ziet hij of zij als een geheel van componenten of factoren in een assemblage of collage van de werkelijkheid. Een holistisch gedachtegoed, in een systeem waar alles in verbinding staat en je iets niet kunt helen, benaderen of behandelen zonder naar de samenhang van alle niveaus te kijken. Holisme is het gedachtegoed dat hoe iemand zich gedraagt, zich voelt, zicht beweegt, is gevormd door alles wat er in het heden en verleden is gebeurd. Zoals voeding meer is als eten verbranden. Maar ook met behoeftes te maken heeft en met gezondheid. Holisme wordt steeds meer toegepast in de gezondheidszorg.
De deskundigheid voorbij
De dadaviseur laat zich leiden door het dadaïstisch gedachtengoed. Het vrije denken. Naast de kwaliteiten van mono- en Multi paradigmatisch adviseren is de dadaviseur eigenlijk de ‘deskundigheid’ voorbij. En laat zich in een andere rol zien. Als aandachtig luisteraar – fly on the wall – of zoals Weggeman stelt; neigt tot spelen met lichtheid, aandacht, verwondering, bescheidenheid en respect.
Dada: de schrik van den clubfauteuil-bourgeois, van den kunstcriticus, van den artist, van den konijnenfokker, van den hottentot, – van wien al niet.
Om een paar punten van Weggeman aan te stippen en te kantelen:
- van analytisch naar holistisch
- van inhoud naar proces
- van vasthouden en verdedigen naar loslaten en onthechten
- van structureren naar stromen
- van meten is weten naar visie zonder precisie
- van organisatie naar playground, de spelende mens
De spelende mens
Van organisatie naar playground. Prachtig. Ik zou hier de theorie van de Nederlandse Historicus Johan Huizinga willen aanhalen. Humo Ludens (1938), of de spelende mens. Het belang van de spelende mens voor de cultuur van een bedrijf en samenleving. Ook de kunstenaar Constant adopteerde het begrip, en in zijn visie zal de mens zich in de evolutie ontwikkelen naar een creatieve spelende mens, vrij van werk en van grenzen. In een nieuw Babylon, waar iedereen vrij is om te gaan en staan waar hij wil. Constant richtte in 1946 de Cobrabeweging op met Appel, Lucebert en Corneille als meest bekende kunstenaars. Het meta paradigmatisch adviseren laat zich zien in de beroemdste zin van de Cobrabeweging: “Een schilderij is niet een bouwsel van kleuren en lijnen, maar een dier, een nacht, een schreeuw, een mens, of dat alles tezamen.” Een holistisch wereldbeeld deswege. De belevingswereld van kinderen en haar onbevangenheid ziet Constant als ideaal. Zie hier de connectie met de dadaviseur, die open staat voor nieuwe experimenten en het belang van serious play in het bedrijfsleven om multidimensionaal naar uitdagingen te kunnen leren kijken.
Kanteldenken
Het kanteldenken waar ik vanaf 2001 vanuit werk heeft als methode het dadaviseren en vindt zijn oorsprong in het boekje van Malcolm Gladwell, The Tipping Point (2000), How Little Things Can Make a Big Difference. Gladwell definieert een kantelpunt als “Het moment van de omslag van de kritische massa, het kantelpunt ofwel het kookpunt. Zoals Gladwell zegt: “Goede ideeën, producten en berichten en gedragingen verspreiden zich als virussen. Dat ontdekte hij al ver voor het Twitter tijdperk. Weggeman hierover: ‘De dadaviseur biedt de manager een referentiekader, een nulpunt, dus niet op basis van methoden en technieken, waarvan hij of zij zich een beeld kan vormen over de collectieve gekte in zijn organisatie’.
Eerst dan kunnen zij op weg gaan naar het grote relativeren en het uitzicht op nieuwe verten en kantelen naar een nieuw begin. Boeiend is en blijft het fenomeen “kantelpunt” voor Bert-Jan van der Mieden als reactie op dit artikel. Hij vindt dat ook spannend. Hij zegt hierover: ‘Wanneer is het kantelpunt bereikt, dat men begrijpt dat we van de kenniseconomie naar de inzichteconomie moeten gaan? Dat we collectief inzien dat we in feite min of meer “gek’ zijn geworden door ons volledig te identificeren met onze schijnpersoonlijkheid en te denken dat deze wereld de enige werkelijkheid is? Pas als we de meerdimensionale wereld erkennen en herkennen kunnen we echt relativeren, is er een realistisch perspectief van nieuwe verten en kunnen we van binnenuit een betere en duurzame wereld creëren.
Ik zou zeggen ‘Amen’.
Nabrander. Opeens denk ik. Charlie Chaplin was een kanteldenker en dadaviseur. Door in zijn films The Great Dictator en Modern times de systemen op de hak te nemen op een humoristische wijze veranderde hij het denken over deze systemen. De industrialisatie in die tijd en het opkomend populisme.
Marcel Kolder is creatief ondernemer, dadaviseur, kanteldenker en happy professional.
Interessant dat vanuit verschillende maatschappelijke disciplines; kunstenaars, wetenschappers, enz. naar een nieuw evenwicht gezocht wordt tussen originaliteit en duurzaamheid. Het is inderdaad de uitdaging om allianties aan te gaan zonder jezelf te verloochenen. En dat geldt naar mijn idee niet alleen voor kunstenaars. Mooi de voorbeelden die je geeft van kunstenaars die zich afzetten tegen de schijnwaarden en erop gericht waren de mens vrij te maken. En dat er nu ook weer kunstenaars zijn die zich verbinden met de Sustainable Development Goals.
Jonkheer Bert-Jan Peter van der Mieden
Duurzaam ondernemen en kanteldenken zijn de steekwoorden die kenmerkend zijn voor dadaviseur Marcel Kolder (www.kanteldenker.nl). Zijn filosofie is dat duurzaam leiderschap en kanteldenken noodzakelijk zijn om te overleven in de nieuwe economie. Tijdens een inspirerende sessie informeert Marcel u over Kanteldenken en het effect hiervan op uzelf, ondernemingen en de maatschappij. Hij geeft verrassende inzichten over hoe wij met duurzaam leiderschap meer kunnen bereiken voor mens en maatschappij.
Kanteldenker 